W październiku 2023 r. w Polsce odbyły się wybory parlamentarne, w których głosowało rekordowe 74% elektoratu (BBC, 2023). Po ośmiu latach sprawowania władzy Prawo i Sprawiedliwość (PiS) straciło urząd, a w grudniu 2023 r. władzę objął nowy rząd, na którego czele stał Donald Tusk z Platformy Obywatelskiej (Partia Platformy Obywatelskiej) (Biblioteka Izby Gmin, 2023).

Polska znajduje się obecnie w kluczowym momencie, gdy nowy rząd przejmuje władzę, obiecując odejście od mrocznych lat ustępującej partii nacjonalistycznej PiS.

Jakie jest dziedzictwo PiS?

Czas urzędowania PiS naznaczony był skandalami, naruszeniami praworządności i rażącą niekompetencją w kształtowaniu polityki. Konsekwencje były namacalne. Usunięcie kontroli i równowagi doprowadziło kraj do autorytaryzmu, zagrażając demokracji i zdolności wzrostu gospodarki.

Konflikt z Unią Europejską (UE) dotyczący nieprzestrzegania praworządności spowodował nawet, że Polska utraciła dostęp do funduszy na naprawę po Covid-19 o wartości 60 miliardów euro, czyli około 8% polskiego PKB. W ostatnich tygodniach Komisja Europejska „odmroziła” te środki w związku z dążeniem Tuska do naprawy relacji z UE i przywrócenia praworządności (Politico, 2023).

Pod rządami PiS kraj także stanął w obliczu ogromnego wzrostu inflacji, która sięgnęła prawie 20%, najwięcej wśród dużych gospodarek europejskich.

Wykres 1: Inflacja w Polsce w latach 1997-2024

Źródło: OECD

Niekompetencja ustępującego rządu była szczególnie widoczna w sposobie radzenia sobie z pandemią. W Polsce wprowadzono nagłe i długotrwałe zamykanie szkół, nie biorąc pod uwagę długoterminowych skutków dla kwalifikacji ludzi i rozwoju gospodarczego. Bardzo różniło się to od podejścia przyjętego w wielu innych krajach europejskich, gdzie zamknięcie szkół uznawano za rozwiązanie ostateczne, a nie pierwsze.

Co więcej, reforma podatkowa wprowadzona w 2021 r. była co najwyżej chaotyczna, co świadczyło o złym planowaniu i koordynacji w rządzie. Reforma, okrzyknięta „polskim Ładem”, miała przenieść ciężary podatkowe z osób o niskich dochodach na osoby o wysokich dochodach, ale spotkała się z powszechnym sprzeciwem społeczeństwa.

W odpowiedzi rząd wprowadził skomplikowaną formułę „ulgi dla klasy średniej”, ale to tylko jeszcze bardziej skomplikowało kodeks podatkowy. Aby ratować sytuację, po dwóch miesiącach reformy rząd pozwolił podatnikom na korzystanie ze starego kodeksu podatkowego, jeśli chcą. Doprowadziło to do sytuacji, w której obowiązywały jednocześnie dwa różne kodeksy podatkowe, co spowodowało jeszcze większe zamieszanie i nieporządek.

Co może się zmienić pod rządami nowego rządu?

Nowy rząd koalicyjny – znany jako „koalicja 15 października” – oznacza ostre odejście od przeszłości. Priorytetem jest kompetencja, praworządność oraz inwestycje w umiejętności i edukację Polaków (ich kapitał ludzki).

Koalicja, składająca się z liberalnej Platformy Obywatelskiej, konserwatywnej Trzeciej Drogi i postępowej Nowej Lewicy, odzwierciedla całe spektrum wartości i ideologii. Tak szeroka koalicja u władzy jest podatna na wewnętrzne nieporozumienia, ale stwarza także możliwości.

Możliwości te pojawiają się, gdy istnieje solidne porozumienie co do kierunku strategicznego oraz jasny podział tek i obowiązków pomiędzy trzema partnerami koalicyjnymi. Po trzech miesiącach sprawowania urzędu wygląda na to, że rzeczywiście tak się dzieje.

Ponadto wewnętrzna kontrola międzypartyjna jest pożądanym tymczasowym substytutem instytucjonalnych mechanizmów kontroli i równowagi zlikwidowanych przez poprzedni rząd. Różne doświadczenia i punkty widzenia przedstawiane przez trzy strony to także szansa na lepszą i bardziej przemyślaną politykę.

Istnieje realna obietnica, że ​​nowa polityka będzie oparta na solidnych dowodach, co stanowi dużą zmianę w porównaniu z tym, jak to było realizowane w ostatnich latach. Nie jest to tylko retoryka, o czym świadczy powołanie takich osobistości jak Andrzej Domański (minister finansów z Platformy Obywatelskiej), Agnieszka Dziemianowicz-Bak (minister rodziny, pracy i polityki społecznej z Nowej Lewicy) czy Katarzyna Pelczyńska-Nałęcz (minister funduszy rozwojowych i polityki regionalnej, z Trzeciej Drogi). Wszyscy trzej mają głębokie powiązania ze społecznością akademicką i są znani z propagowania stosowania badań w kształtowaniu polityki.

Co więcej, strategiczny wybór ministrów przez Donalda Tuska – np. Barbary Nowackiej do spraw edukacji – wskazuje na świadomą próbę przezwyciężenia podziałów ideologicznych i jedności pomiędzy tradycyjnie neoliberalnymi i centrowo-lewicowymi frakcjami. Natomiast powołanie niezależnego prawnika Adama Bodnara na stanowisko nowego prokuratora generalnego i ministra sprawiedliwości to kluczowy krok w kierunku odpolitycznienia prokuratury.

Przywrócenie praworządności to jedno z najważniejszych zadań nowego rządu. W ciągu ostatnich ośmiu lat w Polsce miała miejsce systematyczna erozja mechanizmów kontroli i równowagi, w tym Trybunał Konstytucyjny, Sąd Najwyższy, wymiar sprawiedliwości, prokuratura, policja, wojsko, media publiczne i przedsiębiorstwa państwowe wszystkie są infiltrowane przez lojalistów PiS.

Odsyłając do pracy sędziów i prokuratorów niesłusznie zwolnionych oraz badając różne afery, rząd Tuska pokazuje, że poważnie podchodzi do naprawienia tych problemów.

Każda z tych zmian pomoże zwiększyć zaufanie inwestorów i normalizować stosunki z UE. Stanowisko koalicji będzie także oznaczać koniec poważnych rozważań o opuszczeniu bloku przez Polskę – „Polexit”.

Badania pokazują, że inwestycje w kapitał ludzki są kluczem do utrzymania wzrostu gospodarki w dłuższej perspektywie (Paczos i in., 2023). Znaczącym i bardzo mile widzianym krokiem w tym kierunku jest znaczny wzrost wynagrodzeń nauczycieli w Polsce.

W 2023 r. początkowa pensja nauczycieli w szkołach publicznych wynosiła średnio 11 300 funtów rocznie przed opodatkowaniem, podczas gdy najbardziej doświadczeni nauczyciele zarabiali średnio 17 400 funtów, co odpowiadało średniej pensji w sektorze prywatnym.

Dzięki nowym zmianom, które weszły w życie 1 stycznia 2024 r., nauczyciele zarabiają o 30% więcej. Zmieni to radykalnie sytuację słabo opłacanych i przepracowanych nauczycieli, przyciągając talenty z powrotem do zawodu.

Jakie wyzwania stoją przed nowym rządem?

Koalicja stoi przed poważnymi wyzwaniami z zewnątrz. Prezydent ma prawo zawetować ustawy, w Trybunale Konstytucyjnym zasiadają obecnie ludzie lojalni wobec poprzedniego rządu, a prezes banku centralnego staje po stronie PiS. Utrudni to koalicji podjęcie znaczących reform.

Do tego przed Polską stoją poważne wyzwania gospodarcze. Nadal boryka się z podwyższoną inflacją – 6,1% na koniec 2023 r. – i anemicznym rocznym wzrostem gospodarczym – 0,4% w 2023 r., w porównaniu z 5,5% rok wcześniej, w okresie ożywienia po pandemii. Deficyt budżetowy, który obecnie wynosi 2,5% PKB, ma wzrosnąć do 4,5%, aby spełnić część obietnic wyborczych.

W krótkim okresie politykę gospodarczą koalicji będą prawdopodobnie charakteryzować ukierunkowane, choć ostrożne interwencje. Wielkie obietnice złożone podczas wyborów – takie jak większe wydatki, obniżki podatków i większe ulgi podatkowe – zostaną zweryfikowane w rzeczywistości w kontekście inflacji i większego deficytu budżetowego.

Fundusze UE na naprawę mają zapewnić budżetowi pewną swobodę. Fundusze te mogą jednak również zwiększyć popyt, co może jeszcze bardziej zwiększyć inflację. W rezultacie wszelka agresywna polityka fiskalna prawdopodobnie zostanie złagodzona i skupi się na środkach o niewielkim fiskalnym charakterze, takich jak podwyżki płac w sektorze publicznym, w tym pensje nauczycieli i zwiększone zasiłki na dzieci.

Wniosek

Ponieważ koalicja radzi sobie z bezpośrednimi ograniczeniami finansowymi i politycznymi, jej zaangażowanie na rzecz praworządności, inwestycji w kapitał ludzki i integrację europejską stwarza optymistyczne perspektywy na przyszłość gospodarczą i polityczną Polski.

Droga przed nami pełna wyzwań, wymagająca starannego planowania i długoterminowej perspektywy. Jednak szerokie i postępowe plany koalicji dają wizję stabilnej i kwitnącej Polski.

Gdzie mogę dowiedzieć się więcej?

Kim są eksperci w tej kwestii?

• Marcina Piątkowskiego
• Bena Stanleya
• Billa Stanleya
• Aleks Szczerbiak

Autorzy: Paweł Bukowski i Wojtek Paczos

Zdjęcie: Warszawa, Polska – 30 lipca 2018: Kolumna Zygmunta i Zamek Królewski na Placu Zamkowym na Starym Mieście w Warszawie w Polsce. Źródło: RomanBabakin w serwisie iStock.