Polska jest w ostatnich latach jednym z najczęściej wymienianych na świecie przypadków odstępstw od demokracji. Pod względem wielu ważnych wskaźników jakość demokracji w kraju znacząco spadła w latach 2015–2022. Okres ten odpowiada okresowi obowiązywania Prawa i Sprawiedliwości (Prawo i Sprawiedliwość, PiS) partii. W wyborach parlamentarnych w październiku 2023 r. PiS i jego sojusz Zjednoczonej Prawicy (Zjednoczona Prawica, ZP) stracił znaczny poziom poparcia w stosunku do poprzednich wyborów w 2019 r. PiS pozostaje największą partią w izbie niższej (Sejmie), ale brakuje mu większości (nawet z partnerami sojuszniczymi). Platforma Obywatelska (PO) i jej sojusz Koalicja Obywatelska (Koalicja Obywatelska, KO) zostały w stanie utworzyć rząd przy wsparciu dwóch innych sojuszy międzypartyjnych pod przewodnictwem byłego premiera Donalda Tuska 11 grudnia 2023 r.

Czy fakt, że PiS jest obecnie w opozycji (przy władzy jest bardziej centrolewicowa koalicja) oznacza, że ​​w Polsce doszło do odstępstwa od demokracji? Podobne przypadki w innych krajach sugerują, że można spodziewać się pewnej poprawy, ale cofanie się nie dotyczy tylko tego, która partia jest u władzy.

Odwrót od demokracji nie następuje od razu, więc nie należy oczekiwać, że zakończy się nagle lub że szkody wyrządzone przez lata zostaną szybko naprawione. W ciągu ostatniej dekady miało miejsce wiele przypadków odstępstw od demokracji i stosunkowo niewiele krajów powróciło do poziomu demokracji, jaki cieszyły się przed rozpoczęciem się odstępstw. Sześć przypadków, które mogą dostarczyć użytecznych porównań z obecną sytuacją w Polsce, to Armenia, , Słowenii, Korei Południowej, Ukrainy i Stanów Zjednoczonych. W każdym z tych krajów po okresie regresu nastąpiła zmiana partii u władzy (patrz pionowe linie na poniższym wykresie). Jednakże w większości przypadków poziom funkcjonowania demokracji nie powrócił natychmiast do normy.

Chociaż przed 2015 r. wystąpiły mniejsze spadki wskaźników praworządności i partycypacji International IDEA, tendencje te nasiliły się za czasów sprawowania władzy przez PiS, do czego dołączyły nowe i poważne spadki wskaźników Reprezentacji i Praw. Oprócz konserwatywnej polityki społecznej (która czasami ograniczała prawa, zwłaszcza prawa kobiet i mniejszości seksualnych), PiS zasłynął poza granicami Polski przede wszystkim ze swojej konsekwentnej legislacji wysiłki mające na celu zmniejszenie niezależność sądownictwa (odzwierciedlona w spadającym wyniku w zakresie praworządności).

Koalicja Obywatelska (KO) tak obiecał koniec wielu polityk PiS. Obejmuje to odwrócenie niemal całkowity zakaz aborcji przyjęte w 2020 r. i rozszerzające prawa reprodukcyjne, kryminalizacja mowa nienawiści skierowana przeciwko LGBTQIA+ po latach sankcji państwowych homofobiaI realokacja środki Centralnego Biura Antykorupcyjnego – uwzględniono podporządkowany do dyrektora wykonawczego przez UE I Rada Europy – do innych usług. Nowy sojusz rządzący będzie jednak musiał poradzić sobie z własnymi wewnętrznymi podziałami. Na przykład podczas Tuska Partia PO opowiada się za legislacją liberalizującą dostęp do aborcji, jej partnerski sojusz Trzecia Droga (Trzecia Droga, TD) chce przedstawić tę sprawę wyborcom w referendum. Wszystkie strony wyraziły poparcie dla pewnego poziomu prawnego uznania par osób tej samej płci, ale różne stopni. koalicję sojuszy rządzących obecnie w większości jednoczy odrzucenie PiS.

Ten wewnętrzny podział pogłębiają inne osłabione instytucje, które mogą opóźniać lub uniemożliwiać wysiłki reformatorskie. W ciągu ośmiu lat rządów PiS był w stanie dostosować instytucje polityczne do własnej ideologii, szczególnie przez bardziej stronniczy proces powoływania sędziów. Prezydent Andrzej Duda, były członek partii, nadal ma bliskie relacje z PiS i ma prawo weta wobec ustaw. Trybunał Konstytucyjny ma także władzę uchylania nowych ustaw i został upolityczniony przez politykę PiS polegającą na podważaniu niezawisłości sędziowskiej. Podsumowując, nowa koalicja rządząca stoi w obliczu zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych przeszkód w tworzeniu i wdrażaniu programu reform.

Pomimo tych ostrzeżeń w październikowych wyborach siła demokracji odniosła wyraźne zwycięstwo. Osiągnięto frekwencję wyborczą historyczne szczyty, świadczące o zaangażowaniu narodu polskiego i nadające wynikom wyborów powszechną legitymizację. Doprowadziła do masowej mobilizacji kobiet, motywowanej odstępstwem w niektórych obszarach praw kobiet zyski w reprezentacji kobiet w Sejmie. W Polsce istnieje wyraźne zapotrzebowanie na ożywioną demokrację. Lekcja, jaką nowy rząd może wyciągnąć z wyborów: najpewniejszym sposobem na wysłuchanie woli społeczeństwa i wprowadzenie pozytywnych zmian jest rozluźnienie uścisku PiS na instytucjach. Odwrócenie trendu demokratycznego nie jest zadaniem łatwym, a polscy wyborcy być może będą musieli cierpliwie wspierać program reform, aby odnieść sukces.