Zaledwie cztery miesiące temu nie było jasne, czy reformator Masoud Pezeshkian będzie mógł ubiegać się o miejsce w parlamencie Iranu: radykałowie kontrolowali wszystkie ośrodki władzy, a inne frakcje zostały zepchnięte na margines polityczny.

Ale teraz Pezeshkian ma zostać pierwszym reformatorskim prezydentem republiki islamskiej od dwóch dekad, po niespodziewanym zwycięstwie w piątkowej drugiej turze wyborów. 69-latek pokonał swojego radykalnego rywala, Saeeda Jaliliego, obiecując zmiany w polityce wewnętrznej i zagranicznej Teheranu.

Sukces wyborczy Pezeshkiana odświeżył marginalizowany obóz reformatorski, który początkowo był zaskoczony, że kierownictwo zatwierdziło jego kandydaturę po serii wyborów, w których inni reformatorzy nie mieli szansy wziąć udziału.

Teraz, gdy wracają do władzy, reformatorzy mają nadzieję zmienić kierunek republiki, osłabiając wpływy ideologicznych konserwatystów i forsując reformy społeczne i ekonomiczne. Poprzedni prezydent, radykał Ebrahim Raisi, zginął w katastrofie helikoptera w maju.

„Trudna droga przed nami nie będzie gładka bez waszej współpracy, empatii i zaufania” – napisał Pezeshkian na platformie społecznościowej X w swojej pierwszej publicznej reakcji na swoje zwycięstwo. „Wyciągam do was rękę i przysięgam na mój honor, że nie zostawię was samych na tej drodze. Nie zostawiajcie mnie samych”.

Zadanie stojące przed Pezeshkianem i jego zwolennikami jest zniechęcające. Kardiochirurg dziedziczy jedną z najbardziej sankcjonowanych gospodarek świata, głęboko rozczarowaną populację i system polityczny, w którym większość władzy spoczywa w rękach ajatollaha Alego Chameneiego, najwyższego przywódcy, i instytucji takich jak Gwardia Rewolucyjna.

Podczas kampanii Pezeshkian obiecał wznowić współpracę ze Stanami Zjednoczonymi i państwami europejskimi w celu wynegocjowania zakończenia impasu nuklearnego Iranu z Zachodem oraz złagodzenia sankcji, aby wspomóc gospodarkę.

Zobowiązał się także do złagodzenia ograniczeń społecznych, takich jak cenzura internetu i brutalne traktowanie kobiet odmawiających noszenia hidżabu.

„Dzisiaj następuje punkt zwrotny w przejściu Iranu od tradycji do nowoczesności, w którym najwyżsi przywódcy w końcu przyznają, że rządzeniem rządem zajmują się technokraci” – powiedział Saeed Laylaz, ekonomista i analityk opowiadający się za reformami.

Jednocześnie Pezeshkian jasno wyraził swoje posłuszeństwo wobec Chameneiego, przedstawiając się jako reformator, ale także jako lojalista, który raczej nie zachwieje status quo.

Pezeshkian podziękował Chamenei’emu w swoim przemówieniu zwycięskim w sobotę, mówiąc, że nie pozwolono by mu odnieść sukcesu, gdyby nie poparcie najwyższego przywódcy. Kiedy Pezeshkian ubiegał się o reelekcję do parlamentu w marcu, wielu uważało, że to interwencja Chameneiego doprowadziła do zatwierdzenia jego kandydatury.

Pezeshkian jest zwolennikiem reżimu od rewolucji islamskiej w 1979 roku.

Jako młody lekarz, mobilizował zespoły medyczne, aby pomagać rannym podczas wojny iracko-irańskiej w latach 80. W tym czasie był również wśród radykałów, którzy prowadzili kampanię na rzecz wprowadzenia obowiązku noszenia hidżabu przez kobiety pracujące w szpitalach i na uniwersytetach.

Ale w tym roku, w trakcie kampanii wyborczej, argumentował, że nie ma żadnych tekstów islamskich popierających nękanie kobiet za niezakrywanie głowy — nawiązując do publicznej reakcji wywołanej śmiercią Mahsy Amini w 2022 r. w areszcie policyjnym po tym, jak została aresztowana za nieprawidłowe noszenie hidżabu. Pezeshkian obiecał również zakończyć patrole niesławnej irańskiej policji moralności.

Osobista tragedia zmieniła życie Pezeshkiana, a być może i jego poglądy, gdy jego żona i syn zginęli w wypadku samochodowym trzy dekady temu. Pezeshkian nie zdecydował się na ponowne małżeństwo, wychowując córkę i dwóch innych synów jako samotny rodzic. Wielokrotnie odwoływał się do tego doświadczenia podczas swojej kampanii, często wzruszając się, gdy mówił.

„Byłem lojalny wobec swojej rodziny, będę lojalny wobec was” – powiedział zwolennikom.

Mówiąc o prawach kobiet, Pezeshkian powiedział, że nigdy nie próbował zmuszać córki, wychowując ją. Jako Azer, który dorastał w prowincji Kurdystan, mówiąc po kurdyjsku, apelował również do mniejszości w Iranie.

Pezeshkian osiągnął polityczną sławę podczas dwóch kadencji Mohammada Khatamiego, ostatniego prezydenta reformatora, od 1997 do 2005 r., najpierw jako wiceminister zdrowia, a następnie jako szef ministerstwa. W kolejnych latach był posłem, pracując jako chirurg w szpitalach publicznych, a nie prywatnych.

Analitycy twierdzą, że zdolność Pezeshkiana do przeprowadzenia zmian jako prezydenta będzie w dużej mierze zależeć od jego relacji z Chameneim, gdyż można się spodziewać, że spotka się on z silnym oporem ze strony radykałów w innych miejscach.

Analityk-reformator Laylaz stwierdził, że Pezeshkian nie miał zamiaru konfrontować się z Chameneim i że takie podejście będzie „kluczem do jego sukcesu”.

Poprzedni prezydenci, którzy próbowali wprowadzić reformatorskie programy — tacy jak centrowy Hassan Rouhani, który podpisał w 2015 r. porozumienie nuklearne ze światowymi mocarstwami, czy Chatami — stwierdzili później, że ich niepowodzenia wynikały z oporu wewnątrz systemu.

Pezeshkian i jego zespół twierdzą, że jego rząd będzie inny, odsunie radykałów zarówno ze środowiska reformatorów, jak i zwolenników twardej linii, a zaczną wspierać jedność systemu rządzącego.

Reformatorzy twierdzą również, że Pezeshkianowi pomoże założenie, że reżim chce uniknąć walk frakcyjnych, aby zachować stabilność polityczną w oczekiwaniu na ostateczną sukcesję po 85-letnim Chameneim.

Jednak pesymiści — do których zalicza się wielu przedstawicieli świata biznesu, a także zachodnich dyplomatów i miliony rozczarowanych Irańczyków — uważają, że system jest zbyt sztywny, aby go zmienić.

Dyplomaci twierdzą, że powitaliby z zadowoleniem mniej wrogą retorykę ze strony nowego rządu, ale zastanawiają się, jak duży wpływ będzie miał Pezeshkian, biorąc pod uwagę, że wszystkie kluczowe strategie są ustalane przez najwyższego przywódcę i jego główne ramię władzy, Gwardię Rewolucyjną.

„Słuchamy słów Pezeshkiana z wielkim zainteresowaniem, ale czas na słowa się skończył. Musimy zobaczyć działanie” – powiedział jeden z wyższych rangą zachodnich dyplomatów w Teheranie, który dodał, że stosunki mogą się poprawić jedynie po zmianie w obszarach, w których prezydent miał niewielką kontrolę.

Należą do nich: agresywna ekspansja Teheranu w zakresie programu nuklearnego, polegająca na wzbogacaniu uranu do poziomu bliskiego klasie wojskowej, wsparcie militarne i finansowe dla regionalnych grup bojowych, takich jak libański Hezbollah, oraz sprzedaż uzbrojonych dronów Rosji.

„Pezeshkian mówi rozsądnie” – powiedział dyplomata. „Ale… jak zamierza to zrobić?”

Przekonanie sceptycznych Irańczyków, że zmiany nadchodzą, będzie jeszcze trudniejsze.

„Głosy na Pezeshkiana były warunkowe” – powiedział Farid, taksówkarz w Teheranie. „Jeśli nie poprawi naszego życia, wyborcy odzyskają swoje głosy poprzez protesty”.