Ismail Kadare, albański powieściopisarz i poeta, który własnoręcznie wpisał swoją odizolowaną bałkańską ojczyznę na mapę światowej literatury, tworząc często mroczne, alegoryczne dzieła pośrednio krytykujące totalitarne państwo w kraju, zmarł w poniedziałek w Tiranie, stolicy Albanii. Miał 88 lat.

Jego śmierć potwierdził Bujar Hudhri, szef Onufri Publishing House, który był jego redaktorem i wydawcą w Albanii. Powiedział, że pan Kadare doznał zatrzymania akcji serca w swoim domu i zmarł w szpitalu.

W ciągu trwającej pół wieku kariery literackiej pan Kadare (wymawiane kah-dah-RAY) napisał dziesiątki książek, w tym powieści i zbiory wierszy, opowiadań i esejów. Międzynarodową sławę zyskał w 1970 r., kiedy jego pierwsza powieść „Generał armii umarłych” została przetłumaczona na język francuski. Europejscy krytycy okrzyknęli ją arcydziełem.

Nazwisko pana Kadare’a było kilkakrotnie wymieniane jako kandydat do Nagrody Nobla w dziedzinie literatury, ale zaszczyt ten mu umknął. W 2005 r. otrzymał pierwszą Man Booker International Prize (obecnie International Booker Prize), przyznawaną żyjącym pisarzom dowolnej narodowości za całokształt osiągnięć w dziedzinie fikcji. Wśród finalistów znaleźli się tacy literaccy tytani, jak Gabriel García Márquez i Philip Roth.

Przyznając nagrodę, brytyjski krytyk John Carey, przewodniczący panelu, nazwał pana Kadare „pisarzem uniwersalnym, którego tradycja opowiadania historii sięga Homera”.

Krytycy często porównywali pana Kadare do Kafki, Kundery i Orwella, między innymi. Przez pierwsze trzy dekady swojej kariery mieszkał i pisał w Albanii, która w tym czasie znajdowała się pod władzą jednego z najbardziej brutalnych i osobliwych dyktatorów bloku wschodniego, Envera Hodży.

Aby uniknąć prześladowań w kraju, w którym stracono ponad 6 000 dysydentów, a około 168 000 Albańczyków zesłano do więzień lub obozów pracy, pan Kadare wszedł na polityczną linę. Przez 12 lat był posłem do Zgromadzenia Ludowego Albanii i był członkiem Związku Pisarzy reżimu. Jedna z powieści pana Kadare, „Wielka zima”, była pozytywnym portretem dyktatora. Pan Kadare powiedział później, że napisał to, żeby się przypodobać.

Dla kontrastu, kilka jego najznakomitszych dzieł, w tym „Pałac snów” (1981), wywrotowo zaatakowało dyktaturę, omijając cenzurę poprzez alegorię, satyrę, mit i legendę.

Pan Kadare „jest wybitnym fikcyjnym interpretatorem psychologii i fizjonomii ucisku” – napisał Richard Eder w „The New York Times” w 2002 roku.

Ismail Kadare urodził się 28 stycznia 1936 r. w południowoalbańskim mieście Gjirokaster. Jego ojciec, Halit Kadare, był urzędnikiem państwowym; jego matka, Hatixhe Dobi, która prowadziła dom, pochodziła z bogatej rodziny.

Kiedy komuniści Hodży przejęli władzę nad Albanią w 1944 r., Ismail miał 8 lat i już zagłębiał się w literaturę światową. „W wieku 11 lat przeczytałem „Makbeta”, który uderzył mnie jak błyskawica, i grecką klasykę, po której nic nie miało już mocy nad moim duchem” – wspominał w wywiadzie dla The Paris Review w 1998 r.

Jednak jako nastolatek był pociągany przez komunizm. „Była w tym idealistyczna strona” – powiedział. „Myślało się, że być może pewne aspekty komunizmu są dobre w teorii, ale można było zobaczyć, że w praktyce było okropnie”.

Po studiach na Uniwersytecie w Tiranie pan Kadare został wysłany na studia podyplomowe do Instytutu Literatury Światowej Gorkiego w Moskwie, który później opisał jako „fabrykę fabrykacji dogmatycznych trików szkoły socrealizmu”.

W 1963 roku, około dwa lata po powrocie z Moskwy, w Albanii opublikowano „Generała martwej armii”. Powieść opowiada o włoskim generale, który wraca w góry Albanii 20 lat po II wojnie światowej, aby ekshumować i repatriować ciała swoich żołnierzy. Jest to opowieść o rozwiniętym Zachodzie wkraczającym na obcą ziemię, rządzoną przez starożytny kodeks krwawych waśni.

Krytycy prorządowi potępili powieść za zbytnie kosmopolityczne podejście i za brak wystarczającej nienawiści do włoskiego generała, ale uczyniła pana Kadare narodową gwiazdą. W 1965 r. władze zakazały jego drugiej powieści, „The Monster”, natychmiast po jej opublikowaniu w czasopiśmie.

Kiedy w 1970 roku opublikowano „Generała Umarłej Armii” w tłumaczeniu francuskim, „szturmem podbił literacki Paryż” – napisano w „The Paris Review”.

Nagła sława pana Kadare przyciągnęła uwagę samego dyktatora. Aby uspokoić reżim, pan Kadare napisał „Wielką zimę” (1977), powieść świętującą zerwanie Hodży ze Związkiem Radzieckim w 1961 r. Pan Kadare powiedział, że miał trzy możliwości: „Dostosować się do własnych przekonań, co oznaczało śmierć; całkowite milczenie, co oznaczało inny rodzaj śmierci; lub zapłacić daninę, łapówkę”. Wybrał trzecie rozwiązanie, powiedział, pisząc „Wielką zimę”.

W 1975 r., po napisaniu wiersza „Czerwoni Paszy” krytykującego członków Biura Politycznego, Kadare został wygnany do odległej wioski i przez pewien czas pozbawiony możliwości publikowania.

Jego odpowiedź nadeszła w 1981 r., kiedy opublikował „The Palace of Dreams”, miażdżącą krytykę reżimu. Akcja rozgrywa się w czasach Imperium Osmańskiego i przedstawia ogromną biurokrację poświęconą gromadzeniu marzeń obywateli, poszukującą oznak dysydencji. W The Times pan Eder opisał ją jako „księżycową przypowieść o szaleństwie władzy — morderczą i samobójczą w tym samym czasie”. Powieść została zakazana w Albanii, ale nie wcześniej, niż się wyprzedała.

Sukces pana Kadare za granicą zapewnił mu pewne bezpieczeństwo w kraju. Mimo to, jak stwierdził, żył w strachu, że reżim „mnie zabije i powie, że to samobójstwo”.

Aby chronić swoje dzieło przed manipulacją na wypadek śmierci, w 1986 r. pan Kadare przemycił rękopisy z Albanii i przekazał je swojemu francuskiemu wydawcy, Claude’owi Durandowi. Wydawca z kolei podczas własnych podróży do Tirany przemycał dodatkowe pisma.

Gra w kotka i myszkę, w której reżim na zmianę publikował i zakazywał prac pana Kadare, trwała po śmierci Hodży w 1985 r., aż do ucieczki pana Kadare do Paryża w 1990 r. Po upadku reżimu pan Kadare został zaatakowany przez krytyków antykomunistycznych, zarówno w Albanii, jak i na Zachodzie, którzy przedstawiali go jako beneficjenta, a nawet aktywnego zwolennika państwa stalinowskiego. W 1997 r., gdy jego nazwisko zostało wymienione w kontekście Nobla, artykuł w konserwatywnym Weekly Standard nalegał, aby komitet nie przyznał mu nagrody z powodu jego „świadomej współpracy” z reżimem Hodży.

Najwyraźniej chcąc zaszczepić się przeciwko takiej krytyce, pan Kadare opublikował w latach 90. kilka książek autobiograficznych, w których sugerował, że poprzez swoją literaturę stawiał opór reżimowi, zarówno duchowo, jak i artystycznie.

„Za każdym razem, gdy pisałem książkę” – powiedział w wywiadzie z 1998 roku – „miałem wrażenie, że wbijam sztylet w dyktaturę”.

W artykule z 1997 r. opublikowanym w „The New York Review of Books” Noel Malcolm, historyk z Oksfordu, chwalił „gęstość atmosfery” i „poetycką sztywność” pisarstwa pana Kadare’a, lecz krytykom zarzucił mu postawę obronną.

„Autor zbyt mocno protestuje” – napisał pan Malcolm, ostrzegając, że „pominięcia i pominięcia” pana Kadare w jego „autopromocyjnych tomach” mogą zaszkodzić jego reputacji bardziej niż ataki krytyków. Najważniejsze dzieła pana Kadare „rozgrywały się na innym poziomie, jednocześnie bardziej ludzkim i bardziej mitycznym, niż jakikolwiek rodzaj sztuki ideologicznej” – pisał.

W swojej przesadnie wrażliwej odpowiedzi pan Kadare oskarżył pana Malcolma o wykazywanie arogancji kulturowej wobec autora pochodzącego z małego kraju.

„Pozwolić sobie na taką swobodę wobec pisarza tylko dlatego, że tak się składa, że ​​pochodzi z małego kraju, oznacza ujawnienie mentalności kolonialnej” – napisał w liście do „The New York Review of Books”.

Pana Kadare przeżyła jego żona Elena Kadare, również pisarka, oraz dwie córki: Besiana Kadare, była ambasador Albanii przy ONZ, i Gresa Kadare.

Po upadku komunizmu pan Kadare kontynuował pisanie powieści w klimacie podejrzeń i terroru reżimu Hodży. Kilka z nich przedstawiało Albańczyków żyjących w Europie XXI wieku, ale wciąż prześladowanych przez krwawe waśnie, legendy i mity swojego narodu. Do jego najbardziej znanych dzieł należą: „Kronika w kamieniu” (1971); „Most z trzema łukami” (1978); „Córka Agamemnona” (1985); jej kontynuacja „Następca” (2003); i „Wypadek” (2010).

Jak napisał w 2010 roku w „The Times” Charles McGrath, wszystkie jego dzieła łączy wspólna siła: „Pan Kadare „wygląda na to, że nie jest w stanie napisać książki, która nie byłaby interesująca”.

W 2005 roku, po otrzymaniu Międzynarodowej Nagrody Bookera, pan Kadare powiedział: „Jedynym aktem oporu możliwym w klasycznym reżimie stalinowskim było pisanie”.

Amelia Nierenberg przyczynił się do relacjonowania.