Zanim prezydent Rosji Władimir Putin rozkazał swoim żołnierzom zorganizowanie inwazji na Ukrainę na pełną skalę 24 lutego 2022 r., Andrey Muravyev, lepiej znany jako artysta DazBastaDraw, rysował głównie dla siebie szkice i komiksy w ramach hobby, bez szczególnej chęci ich tworzenia publiczny.

Teraz prezentuje ponad 16 000 abonentów Telegramu swoje patriotyczne dzieła sztuki wspierające moskiewską „specjalną operację wojskową” (SMO).

„Staram się w swoich pracach odzwierciedlić swoją postawę czy reakcję na pewne zjawiska czy wydarzenia” – powiedział telefonicznie Al Jazeerze.

„Nasza sprawa jest słuszna. Zwycięstwo będzie nasze. Szczerze wierzę, że SMO powinno rozpocząć się znacznie wcześniej. Moje rysunki to moje emocje. Kiedy uznam coś za zabawne, chcę, żeby publiczność cieszyła się razem ze mną i odwrotnie”.

Działania wojenne wywierały wpływ na sztukę i kulturę już od najwcześniejszych malowideł jaskiniowych.

Płótno XIX-wiecznego malarza Wasilija Wierieszczagina Apoteoza wojny wywołało gorącą dyskusję na temat podboju Azji Środkowej przez Rosję.

Przez ostatnie dwa lata Kreml entuzjastycznie promował poglądy militarystyczne, także w świecie sztuki.

W lipcu Gosuslugi, platforma cyfrowa niezbędna każdemu obywatelowi Rosji, aby uzyskać dostęp do usług rządowych, wysłała dziesiątkom milionów użytkowników e-mailem kompilację patriotycznej poezji Z, nazwanej na cześć listu, który stał się symbolem nastrojów prowojennych.

W e-mailu znalazł się fragment wiersza urodzonej w Doniecku poetki Anny Revyakiny: „Co później o nas powiedzą? Żyliśmy, walczyliśmy/Walczyliśmy, aby wojny już nie było.”

Tymczasem gwiazda popu Shaman jest doceniana za talent do wzbudzania entuzjazmu na wiecach Putina piosenką „Wstanem” („Wstańmy”) ku czci poległych żołnierzy, za co jest hojnie obdarowywany sponsorowanymi przez państwo koncertami, m.in. na terytoriach okupowanych.

Chociaż kariera DazBastaDraw nie osiągnęła jeszcze tak wysokiego poziomu, przyznaje, że jest zgodna z oficjalnymi interesami.

„Żeby podjechał czarny samochód i wyszli ludzie w formalnych garniturach z walizką pełną pieniędzy, mówiąc: «Towarzyszu artyście, jesteś świetny. Podoba nam się to, co robisz. Weź to, a nigdy cię nie zabraknie. Niestety, nie, to prawdopodobnie zdarza się tylko w filmach” – powiedział.

„A tak na serio, kilka razy dostawałem rozkazy od organizacji okołorządowych, głównie mediów. Mam doświadczenie we współpracy z organami ścigania. Myślę, że byliśmy zadowoleni ze siebie i efektów naszej współpracy.”

We wrześniu rząd przekazał zwycięzcom konkursu promującego projekty patriotyczne i prowojenne 1,6 miliarda rubli (około 17 milionów dolarów). Wśród zwycięzców znalazł się serial detektywistyczny o młodym inżynierze, który udaje się do okupowanej elektrowni jądrowej w Zaporożu i stawia czoła sabotażystom, a także film o nieżyjącym już przywódcy rebeliantów w Doniecku Aleksandrze Zacharczence.

Jednak promocja takiej pracy nie zawsze spotykała się z otwartą publicznością. W ubiegłym roku w kasie zbombardowano film Świadek, opowiadający o belgijskim skrzypku, który trafia w sam środek „operacji specjalnej” mającej na celu „denazyfikację” Ukrainy.

Według Feliksa Sandalowa, redaktora wydawnictwa Straight Forward, apetyt na media prowojenne nie jest tak duży, jak mogłaby sugerować wszechobecność litery Z w rosyjskim społeczeństwie.

„Sądząc po niedawnym manifeście samozwańczego konserwatywnego Związku Pisarzy Rosyjskich, Związku 24 lutego, Z-poeci i Z-pisarze są nadal niezadowoleni ze swojej pozycji w społeczeństwie i w dalszym ciągu narzekają na przywileje pisarzy odnoszących większe sukcesy, którzy potępiali wojnę” – powiedział Sandałow.

„Należy traktować te twierdzenia z przymrużeniem oka, ale oczywiste jest, że jeśli chodzi o konsumpcję kultury, rosyjscy czytelnicy nie są zbyt entuzjastycznie nastawieni do literatury Z. Obserwuje się znaczny wzrost wykorzystania języka kodowanego i przesyłania wiadomości pośrednich. Wskazuje na to chociażby rosnąca popularność literatury o upadku III Rzeszy i o tym, jak Niemcy radzili sobie z winą po II wojnie światowej, a także książek o śmierci znanych dyktatorów i tak dalej.”

Jednocześnie „wszystko jest obecnie mniej więcej bezpośrednio powiązane z wojną w Rosji” – stwierdził współredaktor Sandałowa, Aleksandr Gorbaczow.

„Ideologia i propaganda Putina zostały odnowione, aby stale forsować narrację wojenną. Nie ma prawie tematów, które by nie dotyczyły.”

Choć nie była to jednoznacznie prowojenna piosenka, pierwsza piosenka wydana przez popularny zespół rockowy Leningrad od początku inwazji na pełną skalę nosiła tytuł No Entry i zawierała porównanie sposobu, w jaki obywatele rosyjscy byli traktowani w Europie z Żydami w Niemczech lat czterdziestych XX wieku. Grupa wydała później utwór wychwalający państwowego producenta broni Rostec.

W przeciwieństwie do Leningradu, zespół rockowy DDT i jego frontman Jurij Szewczuk otwarcie sprzeciwiali się inwazji.

Szewczuk jest niezmiennie pacyfistą od wojny w Afganistanie w latach 80. XX wieku. W 2022 roku został przesłuchany, ukarany grzywną na mocy wojennych przepisów cenzury i odwołano kilka koncertów z powodu jego postawy wokalnej.

„Jeśli chodzi o cenzurę, wystarczy spojrzeć na ostatnie ustawy podpisane przez Putina” – powiedział Gorbaczow.

„[The] LGBTQ [community] jest obecnie uznawana za „organizację ekstremistyczną”. Nawet gejowskiej imprezie domowej grozi nalot policji” – stwierdził. „Niezależne dziennikarstwo i blogowanie jest zabronione. Można pójść do więzienia za samo nazwanie wojny wojną, a nie „specjalną operacją wojskową”. Historia też jest problematyczna. Każdy, kto odważy się zagłębić w złożoność II wojny światowej i rolę, jaką odegrał w niej ZSRR, ryzykuje zostanie przestępcą”.

Dodał, że prawa kobiet i feminizm to „niebezpieczne tematy” zarówno w Rosji, jak i w badaniach postkolonialnych.

„Myślenie o historii i prawach różnych terytoriów i narodów wchodzących w skład Rosji można uznać za zagrożenie dla integralności państwa rosyjskiego – ponownie za przestępstwo. I tak dalej. I nikt nie wie, czego jutro nie będzie mu się podobać.

Podczas gdy wielu artystów i twórców pozostaje w Rosji, inni, jak na przykład słynny reżyser filmowy i teatralny Kirill Serebrennikov i raper Morgenshtern, uznali, że taka atmosfera jest duszna i uciekli za granicę.

Ale nie zostali całkowicie powitani na zewnątrz.

W zeszłym roku literacki panel dyskusyjny z udziałem rosyjskich autorów na wygnaniu, który miał odbyć się w Nowym Jorku, został odwołany po naciskach ze strony ukraińskich uczestników, co spowodowało, że dziennikarka Masza Gessen zrezygnowała z funkcji członka zarządu stowarzyszenia literackiego PEN. Dziennikarz wzbudził także kontrowersje jako jeden z nielicznych rosyjskich liberałów i Żyd, który zauważył podobieństwa między izraelską kampanią w Gazie a Holokaustem.

Wydawnictwo Straight Forward powstało, aby dać głos tej wygnanej kulturze.

„To materiał, którego nie można opublikować w Rosji ze względu na cenzurę” – powiedział Sandałow.

„Obecnie często zdarza się, że nawet drukarnie odmawiają druku czegoś sprzecznego z prawem, a biblioteki i księgarnie po cichu pozbywają się książek zakazanych autorów. Ostatecznie opowiadamy się za wspieraniem wolności słowa i opowiadania prawdziwych historii, które mogą zmienić ludzkie umysły”.

Rosyjski eksport kultury nie został jednak całkowicie wykluczony.

W zeszłym roku rosyjski serial kryminalny Słowo chłopca o nastoletnich gangach ulicznych w zmierzchu ZSRR oraz jego ścieżka dźwiękowa odniosły sukces zarówno w Rosji, jak i na Ukrainie, mimo że politycy tacy jak były prezydent Petro Poroszenko nawoływali widzów do bojkotu wszystkiego, co rosyjskie.