HELSINKI (AP) – Zagadka tego, co stało się z fińskim samolotem pasażerskim podczas II wojny światowej po zestrzeleniu go nad Morzem Bałtyckim przez radzieckie bombowce, wydaje się ostatecznie rozwiązana ponad osiemdziesiąt lat później.

Samolot przewoził amerykańskich i francuskich kurierów dyplomatycznych w czerwcu 1940 roku, kiedy został zestrzelony na kilka dni przed aneksją państw bałtyckich przez Moskwę. Zginęło wszystkie dziewięć osób na pokładzie samolotu, w tym dwuosobowa fińska załoga i siedmiu pasażerów – amerykański dyplomata, dwóch Francuzów, dwóch Niemców, Szwed i obywatel estońsko-fiński.

Zespół nurkowo-ratowniczy w Estonii poinformował w tym tygodniu, że zlokalizował dobrze zachowane części i szczątki samolotu Junkers Ju 52 obsługiwanego przez fińskie linie lotnicze Aero, które obecnie nazywają się Finnair. Znaleziono go u wybrzeży maleńkiej wyspy Keri w pobliżu stolicy Estonii, Tallina, na głębokości około 70 metrów (230 stóp).

„W zasadzie zaczynaliśmy od zera. Przyjęliśmy zupełnie inne podejście do poszukiwań” – Kaido Peremees, rzecznik estońskiej firmy Tuukritoode OU zajmującej się nurkowaniem i badaniami podwodnymi, wyjaśnił sukces grupy w odnalezieniu szczątków samolotu.

Zestrzelenie cywilnego samolotu o nazwie Kaleva lecącego z Tallina do Helsinek miało miejsce 14 czerwca 1940 r. — zaledwie trzy miesiące po podpisaniu przez Finlandię traktatu pokojowego z Moskwą po wojnie zimowej 1939–40.

Wiadomość o losach samolotu spotkała się z niedowierzaniem i gniewem władz w Helsinkach, które poinformowały, że został zestrzelony przez dwa radzieckie bombowce DB-3 10 minut po starcie z lotniska Ulemiste w Tallinie.

„To wyjątkowe, że samolot pasażerski został zestrzelony w czasie pokoju podczas normalnego lotu rozkładowego” – powiedział fiński historyk lotnictwa Carl-Fredrik Geust, który bada sprawę Kalevy od lat 80. XX wieku.

Finlandia przez lata oficjalnie milczała na temat szczegółów zniszczenia samolotu, publicznie informując jedynie, że nad Bałtykiem doszło do „tajemniczej katastrofy”, bo nie chciała prowokować Moskwy.

Choć dobrze udokumentowana w książkach, dokumentach naukowych i telewizyjnych, 84-letnia tajemnica zaintrygowała Finów. Sprawa stanowi istotną część złożonej historii II wojny światowej tego kraju nordyckiego i rzuca światło na jego trudne stosunki z Moskwą.

Ale co być może ważniejsze, zestrzelenie samolotu miało miejsce w krytycznym momencie, zaledwie kilka dni przed przygotowaniami Związku Radzieckiego Józefa Stalina do aneksji trzech państw bałtyckich, przypieczętowując los Estonii, Łotwy i Litwy na następne pół wieku, zanim ostatecznie odzyskały one niepodległości w 1991 r.

Moskwa zajęła Estonię 17 czerwca 1940 r., a skazana na niepowodzenie podróż Kalevy była ostatnim lotem z Tallina, chociaż Sowieci zaczęli już egzekwować rygorystyczne embargo transportowe wokół stolicy Estonii.

Amerykański dyplomata Henry W. Antheil Jr., obecnie uważany za jedną z pierwszych ofiar II wojny światowej w USA, znajdował się na pokładzie samolotu, gdy ten się rozbił.

27-letni Antheil, młodszy brat uznanego kompozytora i pianisty George’a Antheila, udał się z pospieszną misją rządową, polegającą na ewakuacji wrażliwych pakunków dyplomatycznych z misji amerykańskich w Tallinie i Rydze na Łotwie, gdy stało się jasne, że Moskwa przygotowuje się do pochłonąć małe kraje bałtyckie.

W depeszy Associated Press z 15 czerwca 1940 roku podano, że „Henry W. Antheil Jr. z Trenton w stanie New Jersey, przydzielony do Poselstwa Stanów Zjednoczonych w Helsinkach, zginął wczoraj w tajemniczej eksplozji fińskiego samolotu pasażerskiego”. W amerykańskich mediach śmierć Antheila została przyćmiona przez znacznie ważniejsze wiadomości z ówczesnej Europy: nazistowską okupację Paryża.

Ambasada USA w Tallinie przez lata dokładnie dokumentowała i badała tę sprawę.

Rzecznik ambasady Mike Snyder powiedział AP, że „wiadomość o możliwej lokalizacji wraku samolotu pasażerskiego Kaleva cieszy się ogromnym zainteresowaniem Stanów Zjednoczonych, zwłaszcza że doszło do wypadku jednej z pierwszych amerykańskich ofiar II wojny światowej, dyplomaty Henry’ego Antheila”. w wyniku zestrzelenia samolotu.”

Na początku tego miesiąca ambasador USA w Estonii, George P. Kent, udostępnił post na X które zawierało zdjęcia Antheila, Kalevy oraz tablicę pamiątkową umieszczoną przez Amerykańskie Stowarzyszenie Służby Zagranicznej w Waszyngtonie z wygrawerowanym imieniem Antheila.

Kaleva przewoził 227 kilogramów (500 funtów) poczty dyplomatycznej, w tym torby Antheila i materiały od dwóch francuskich kurierów dyplomatycznych – zidentyfikowanych jako Paul Longuet i Frederic Marty.

Estońscy rybacy i operator latarni morskiej na Keri powiedzieli fińskim mediom kilkadziesiąt lat po zestrzeleniu samolotu, że radziecki okręt podwodny wypłynął w pobliżu miejsca katastrofy Kalevy i wydobył pływające śmieci, w tym torby z dokumentami, zebrane przez rybaków z miejsca katastrofy.

Doprowadziło to do teorii spiskowych dotyczących zawartości woreczków i decyzji Moskwy o zestrzeleniu samolotu. Nadal nie jest jasne, dlaczego dokładnie Związek Radziecki zdecydował się zestrzelić cywilny fiński samolot pasażerski w czasie pokoju.

„Przez lata słyszano wiele spekulacji na temat ładunku samolotu” – powiedział Geust. „Co przewoził samolot? Wiele osób sugeruje, że Moskwa chciała uniemożliwić wyjazd wrażliwych materiałów i dokumentów z Estonii”.

Stwierdził jednak, że mogła to być po prostu „pomyłka” pilotów sowieckich bombowców.

Od czasu odzyskania przez Estonię niepodległości ponad trzydzieści lat temu odnotowano różne próby odnalezienia Kalevy. Jednak żaden z nich nie zakończył się sukcesem.

Nawet statek oceanograficzny Pathfinder Marynarki Wojennej Stanów Zjednoczonych nie był w stanie zlokalizować szczątków samolotu podczas poszukiwań wokół wyspy Keri w 2008 r. w ramach przedsięwzięcia zleconego przez rząd estoński Pentagonowi.

„Wrak jest w kawałkach, a dno morskie jest dość trudne ze względu na formacje skalne, doliny i wzgórza. Peremees powiedział, że bardzo łatwo przeoczyć małe części i śmieci samolotu. „Techniki oczywiście bardzo się rozwinęły na przestrzeni czasu. Jak zawsze, można mieć dobrą technologię, ale mieć pecha.

Nowy film nakręcony przez podwodne roboty firmy Peremees pokazuje wyraźne zdjęcia podwozia trzysilnikowego Junkersa, jednego z silników i części skrzydeł.

Peremees i jego grupa są „całkowicie” przekonani, że części należą do Kalevy ze względu na charakterystyczny i rozpoznawalny projekt niemieckiego Junkersa Ju 52, jednego z najpopularniejszych europejskich samolotów pasażerskich i transportowych z czasów wojny w latach trzydziestych i wczesnych czterdziestych XX wieku.

Samolot był obsługiwany przez poprzednika fińskich narodowych linii lotniczych Finnair.

Jaakko Schildt, dyrektor operacyjny Finnaira, opisał zestrzelenie Kalevy jako „tragiczne i głęboko smutne wydarzenie dla młodej linii lotniczej”, tak jak Finnair, wówczas nazywany Aero, miał miejsce w 1940 roku.

„Odnalezienie wraku Kalevy w pewnym sensie zamyka sprawę, chociaż nie przywraca życia naszym klientom i załodze, którzy zginęli” – powiedział Schildt. „Zainteresowanie lokalizacją Kalevy na Morzu Bałtyckim świadczy o znaczeniu tego tragicznego wydarzenia w historii lotniczej naszego regionu”.

Peremees powiedział, że jego firma skoncentruje się teraz na tworzeniu obrazów 3D szczątków Kalevy i omówi z władzami estońskimi możliwość podniesienia niektórych przedmiotów oraz, jeśli zostaną znalezione, ładunku samolotu i szczątków ludzkich.

Snyder z ambasady USA w Tallinie powiedział, że Waszyngton ściśle monitoruje wysiłki grupy nurkowej.

„Śledzimy badanie miejsca i chętnie omówimy z naszymi fińskimi i estońskimi sojusznikami (NATO) wszelkie ustalenia wynikające z działań naprawczych” – powiedział Snyder.

Kamienny pomnik wzniesiony na początku lat 90. XX w. ku czci ofiar katastrofy w Kaleva znajduje się na Keri, a na starym zachowanym budynku terminala lotniska w Helsinkach, do którego miał przylecieć Kaleva, wstawiono w 2020 r. tablicę pamiątkową z nazwiskami ofiary.