Rosyjska inwazja na Ukrainę w zeszłym roku wywołała największy kryzys uchodźczy w Europie od czasów drugiej wojny światowej, ale także falę solidarności, gdy tysiące otworzyły swoje domy dla Ukraińców, a państwa UE przyznały im prawa i korzyści podobne do ich własnych obywateli.

Unia Europejska szybko udzieliła tymczasowej ochrony milionom uciekających Ukraińców, przyznając im natychmiastowe prawa do pracy i dostępu do edukacji, opieki zdrowotnej, opieki społecznej i mieszkań, prawie takie same jak lokalnym obywatelom.

Ich traktowanie jest w jaskrawym przeciwieństwie do tego, jakie otrzymali uchodźcy z innych stref wojennych, ale może dostarczyć lekcji, jak radzić sobie z kontrowersyjną kwestią.

„Tymczasowa ochrona była śpiącą królewną europejskiego ustawodawstwa azylowego” – powiedziała Sara Consolato, ekspert ds. imigracji z organizacji pozarządowej Refugees Welcome Italy.

„Decyzja o uruchomieniu, po raz pierwszy od jej przyjęcia, była przełomowa” – powiedziała.

Nigdy wcześniej niestosowana dyrektywa UE w sprawie tymczasowej ochrony z 2001 r. ma na celu przyspieszenie praw pobytu poprzez zniesienie konieczności rozpatrywania wniosków indywidualnie, a tym samym uniknięcie poważnych wąskich gardeł i możliwego upadku systemów azylowych pod presją masowego ruchu uchodźców.

Jednak środek ten, choć w dużej mierze okrzyknięty sukcesem, stworzył dwupoziomowy system, jak twierdzą obrońcy uchodźców, w którym uchodźcy spoza Ukrainy przechodzą długi proces ubiegania się o azyl i znoszą warunki, które często wydają się mieć na celu zniechęcenie ich do przybycia do UE .

Azyl jest udzielany nie tylko tym, którzy uciekają przed wojną, ale także tym, którzy doświadczają prześladowań, ale jest to trudniejsze do udowodnienia i często prowadzi do długotrwałej kontroli.

Ograniczenie praw

Chociaż systemy azylowe różnią się znacznie w poszczególnych krajach UE, ich wspólną cechą jest ograniczanie praw osób ubiegających się o azyl na miesiące, a czasem lata, podczas gdy ich wnioski są oceniane.

UE rozważała uruchomienie dyrektywy już wcześniej. Włochy i Malta domagały się tego w 2011 r., kiedy prawie 2 mln ludzi zostało przesiedlonych w wyniku powstań arabskiej wiosny.

Przywódcom UE trudno było zgodzić się na uruchomienie dyrektywy, gdy napływ dotknął niektóre kraje, a nie blok jako całość

W 2021 r. szef unijnej dyplomacji Josep Borrell zasugerował zastosowanie tymczasowej ochrony Afgańczykom uciekającym przed przejęciem ich kraju przez talibów.

Jednak niektóre kraje UE argumentowały, że aktywacja tymczasowej ochrony w takich przypadkach może przyciągnąć więcej migrantów do Europy. Przywódcom UE trudno było również zgodzić się na uruchomienie dyrektywy, gdy napływ dotknął niektóre kraje, a nie blok jako całość.

Jeśli chodzi o politykę azylową i migracyjną UE, geografia ma duży wpływ na debaty. Państwa pierwszej linii, takie jak Włochy, Grecja i Malta, które przyjmują większość przybywających, mają inną perspektywę niż kraje docelowe, w których większość osób ubiegających się o azyl chce mieszkać, takie jak Austria, Niemcy czy Francja.

W przypadku Ukrainy pewną rolę odegrała również geografia, a bliskość Europy doprowadziła do niezwykłej jedności wewnątrz bloku.

Zaledwie sześć dni po tym, jak pierwsze rosyjskie czołgi przejechały przez granicę z Ukrainą, UE uruchomiła Dyrektywę o Tymczasowej Ochronie, która weszła w życie 4 marca 2022 roku.

„To było trochę zaskoczenie” – powiedziała unijna prawniczka Birgit Sippel, która pracuje nad polityką azylową. „Tym razem wojna wybuchła w naszym bezpośrednim sąsiedztwie i dostrzegliśmy potrzebę wsparcia atakowanego kraju”.

Wspólna granica

Ukraina graniczy z czterema krajami UE – Węgrami, Polską, Słowacją i Rumunią. Oprócz wspólnej historii i kultury sąsiedzi Ukrainy obawiali się, że jeśli Kijów upadnie, będą mieli nowego sąsiada – Rosję.

Wspólna granica z UE oznaczała, że ​​nie było bezpiecznego kraju na trasie, w którym uchodźcy mogliby się schronić, w przeciwieństwie na przykład do Syryjczyków uciekających przed wojną domową i przedostających się do Turcji.

W 2020 roku, na długo przed rosyjską inwazją na Ukrainę, blok zaproponował uchylenie dyrektywy, ale nie uzgodnił jeszcze alternatywnej

Jednak pierwsze skorzystanie przez UE z ochrony tymczasowej może być również ostatnim. W 2020 r., na długo przed rosyjską inwazją na Ukrainę, blok zaproponował uchylenie dyrektywy, ale nie uzgodnił jeszcze alternatywy.

Eksperci twierdzą, że korzyści płynące z szybkiego rozpatrywania wniosków, dostępu do ochrony i dróg integracji poprzez edukację i zatrudnienie to elementy, które należy wziąć pod uwagę przy reformowaniu przepisów azylowych.

[ Boats, tents, park benches: how EU countries are accommodating Ukrainian refugees ]

Możliwość natychmiastowego ubiegania się o pracę oznacza, że ​​wiele tysięcy Ukraińców pracuje w UE, co zmniejsza koszty finansowe dla państw członkowskich.

„Humanitarny duch i solidarność, jakie państwa UE okazywały uchodźcom uciekającym z Ukrainy w ciągu ostatniego roku, powinny stanowić przykład dla wszystkich kryzysów uchodźczych na całym świecie” – powiedziała Maeve Patterson, rzeczniczka agencji ONZ ds. uchodźców. „UE może lepiej chronić uchodźców, niezależnie od tego, skąd pochodzą, zapewniając kompleksowe, dobrze zarządzane i przewidywalne podejście do kwestii azylu i migracji w UE”.

Można też wyciągnąć wnioski z umożliwienia ukraińskim uchodźcom swobodnego poruszania się po bloku. Oznacza to, że mogą łatwo podróżować, aby dołączyć do rodziny, przyjaciół lub innych sieci wsparcia, zamiast tkwić w jednym miejscu.

Rozporządzenie dublińskie bloku – nazwane na cześć szczytu państw członkowskich z 1990 r. – nakłada większe obciążenia na państwa graniczne, nalegając, aby inni uchodźcy musieli ubiegać się o azyl w pierwszym kraju UE, do którego wjeżdżają.

Zapuszczanie korzeni

Mogą ubiegać się o dołączenie do członków najbliższej rodziny w innym miejscu w UE, ale zajmuje to więcej czasu, a działacze oskarżyli niektóre rządy o blokowanie takich zjednoczeń.

Tymczasowa ochrona, jaką otrzymywali Ukraińcy, może również wynikać z przekonania, że ​​ochrona, której potrzebowali, będzie właśnie taka – tymczasowa – i zdecydowana większość powróci po zakończeniu wojny w ich kraju.

Oficjalne badania ukraińskich uchodźców w Niemczech i Danii wykazały, że około jedna trzecia chce wrócić na Ukrainę, jedna trzecia planuje zostać, a pozostała jedna trzecia jest niepewna

Ale w miarę jak konflikt się przeciąga, coraz więcej Ukraińców zapuszcza korzenie, znajduje pracę i posyła dzieci do szkoły. Podczas gdy wielu ma nadzieję na powrót, niektórzy już planują osiedlić się. Oficjalne badania ukraińskich uchodźców w Niemczech i Danii wykazały, że około jedna trzecia chce wrócić na Ukrainę, jedna trzecia planuje zostać, a pozostała jedna trzecia jest niepewna.

[ Lack of English cited by Ukrainian refugees as main barrier to work ]

Justyna Frelak z think-tanku Międzynarodowego Centrum Rozwoju Polityki Migracyjnej chce skłonić państwa UE do opracowania „strategii wyjścia” z tymczasowej ochrony, która kończy się w 2025 roku.

– Zostały nam tylko dwa lata, to zdecydowanie za mało – najwyższy czas zacząć przygotowywać się na możliwe scenariusze – powiedziała.

Ten artykuł jest częścią serii artykułów The Irish Times i Thomson Reuters Foundation badających wpływ pierwszego zastosowania dyrektywy w sprawie tymczasowej ochrony (TPD) przez UE wobec ukraińskich uchodźców. Artykuł powstał przy wsparciu Journalismfund Europe.