MOSKWA (AP) — Ze swoją brutalnością, osiągnięciami technologicznymi i sztywną ideologią Związek Radziecki górował nad światem jak nieśmiertelny kolos.

Wyprowadziła ludzkość w przestrzeń kosmiczną, zdetonowała najpotężniejszą broń nuklearną w historii, przeprowadziła krwawe czystki i okrutne obozy pracy dla własnych obywateli, przedstawiając się jednocześnie jako awangarda oświeconej rewolucji.

Ale jego długość życia była krótsza niż przeciętnego człowieka; urodzony 100 lat temu, zmarł kilka dni przed swoimi 69. urodzinami.

Związek Radziecki zarówno wzbudzał lojalność, jak i konsternację wśród swoich 285 milionów obywateli. Dychotomię podsumował prezydent Rosji Władimir Putin, który służył w osławionej agencji bezpieczeństwa KGB.

„Każdy, kto nie żałuje odejścia Związku Radzieckiego, nie ma serca” – powiedział. „Każdy, kto chce go przywrócić, nie ma rozumu”.

W stulecie traktatu, który utworzył Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, The Associated Press dokonuje przeglądu wydarzeń związanych z jego powstaniem i upadkiem.

USTANOWIENIE

Pięć lat po obaleniu carskiego rządu w Rosji cztery socjalistyczne republiki, które powstały w następstwie tego upadku, podpisały 30 grudnia 1922 r. traktat o utworzeniu ZSRR: Ukraina; Białoruś; Zakaukazia, które rozciągało się na Gruzję, Armenię i Azerbejdżan; i Rosja, w tym posiadłości starego imperium w Azji Środkowej. ZSRR, który później rozszerzył się na Mołdawię, Łotwę, Litwę i Estonię, pozostawił republiki z własnymi rządami i językami narodowymi, ale wszystkie podporządkowane Moskwie.

LENINA UMIERA

Władimir Lenin, pierwszy sowiecki przywódca, był już w złym stanie zdrowia, kiedy powstał ZSRR i zmarł nieco ponad rok później. Józef Stalin wymanewrował rywali w późniejszej bitwie o władzę.

KOLEKTYWIZACJA

Stalin włączył prywatne posiadłości ziemskie do państwowych i kołchozów. Opór wobec kolektywizacji i nieskuteczność polityki pogłębiły głód; Ukraiński „Hołodomor” z lat 1932-33 zabił około 4 milionów ludzi, a wielu nazywa to jawnym ludobójstwem.

WIELKA CZYSTOŚĆ

Kierując się strachem Stalina przed rywalami, władze radzieckie w latach trzydziestych rozpoczęły pokazowe procesy wybitnych postaci rzekomo wrogów państwa i przeprowadzały masowe aresztowania i egzekucje, często oparte na donosach sąsiadów. Szacunki mówią, że w latach 1937-38, najbardziej intensywnym okresie czystek, zginęło 1,2 miliona ludzi.

II wojna światowa

II wojna światowa przyniosła Związkowi Sowieckiemu kolosalne cierpienia, ale ugruntowała jego status supermocarstwa i napełniła serca obywateli przekonaniem, że ich naród jest cnotliwy i niezłomny.

Szacuje się, że zginęło 27 milionów Sowietów. Bitwa pod Stalingradem była jedną z najbardziej krwawych w historii; Siły nazistowskie i stowarzyszone oblegały Leningrad przez ponad dwa lata. Armia Czerwona uparcie odpierała i powoli posuwała się naprzód, aż dotarła do Berlina, kończąc europejski teatr wojny.

Wojna pozostawiła Estonię, Litwę i Łotwę włączone do Związku Radzieckiego, a także to, co później stało się Mołdawią. Stalin wykorzystał konferencje wojenne, aby zażądać sowieckiej strefy wpływów w Europie Wschodniej, ostatecznie wciągając Polskę, Węgry, Czechosłowację, Rumunię, Bułgarię i NRD za „żelazną kurtynę”.

UMIERA STALINA

Śmierć Stalina w 1953 roku była traumatycznym przeżyciem dla Sowietów, którzy go czcili. Ogromne tłumy zebrały się, aby złożyć hołd, a ponad 100 osób zginęło podobno w ścisku. Nie pozostawił wyznaczonego następcy, a przywódcy kraju zostali uwikłani w walkę o władzę. Nikita Chruszczow ugruntował swoją pozycję na szczycie w 1955 roku.

CHRUSZCZEW ODPOWIEDŹ

Niegdyś lojalny funkcjonariusz, Chruszczow zwrócił się przeciwko swemu poprzednikowi, który był już u władzy. W przemówieniu na kongresie partii komunistycznej godzinami narzekał na brutalność Stalina i „kult jednostki”, który zrodził. Później kazał usunąć ciało Stalina z mauzoleum na Placu Czerwonym, gdzie również leżało ciało Lenina.

Przemówienie było kluczowym punktem w tak zwanej odwilży Chruszczowa , okresie złagodzonych represji i cenzury.

Chruszczow został obalony w 1964 roku w głosowaniu Prezydium Rady Najwyższej, na czele którego stanął Leonid Breżniew. Został przywódcą ZSRR.

WYŚCIG KOSMICZNY

Wystrzelenie w 1957 roku Sputnika-1, pierwszego sztucznego satelity, wywołało ogromne zaniepokojenie w Stanach Zjednoczonych, że Sowieci posuwają się naprzód technologicznie. Stany Zjednoczone przyspieszyły swój program kosmiczny, ale ZSRR wysłał w kosmos pierwszego człowieka, Jurija Gagarina, cztery lata później. 15-minutowy lot suborbitalny Amerykanina Alana Sheparda w następnym miesiącu tylko podkreślił lukę kosmiczną.

KUBAŃSKI KRYZYS RAKIETOWY

Być może świat był najbliżej pełnej wojny nuklearnej w 1962 r. w konfrontacji między Stanami Zjednoczonymi a ZSRR w związku z obecnością na Kubie sowieckich pocisków nuklearnych, które Chruszczow wysłał w odpowiedzi na amerykańskie pociski zdolne do przenoszenia broni jądrowej umieszczone w Turcji. Stany Zjednoczone nakazały morską blokadę wyspy i napięcia gwałtownie wzrosły, ale Sowieci zgodzili się wycofać pociski w zamian za usunięcie pocisków amerykańskich z Turcji. Pozytywnym skutkiem było utworzenie gorącej linii USA-ZSRR w celu ułatwienia komunikacji kryzysowej.

ODPRĘŻENIE

W latach Breżniewa Waszyngton i Moskwa zaangażowały się w tak zwany okres „odprężenia”, w ramach którego podpisano kilka traktatów zbrojeniowych, poprawiły się stosunki handlowe i dokowano statek kosmiczny Apollo-Sojuz, pierwszą wspólną misję w kosmosie. Skończyło się to po inwazji Związku Radzieckiego na Afganistan. Breżniew zmarł w 1982 r., A stosunki osłabły pod rządami następców Jurija Andropowa i Konstantina Czernienki, którzy byli w złym stanie zdrowia i zmarli po niespełna 15 miesiącach sprawowania urzędu.

WOJNA W AFGANISTANIE

Pomimo reputacji Afganistanu jako „cmentarza imperiów”, Sowieci wysłali wojska w 1979 r., zabijając przywódcę kraju i ustanawiając uległego następcę. Walki ciągnęły się przez prawie dekadę. Żołnierze radzieccy — 115 000 w szczytowym momencie wojny — zostali pokonani przez bojowników ruchu oporu, przyzwyczajonych do trudnego terenu. Sowiecki przywódca Michaił Gorbaczow rozpoczął wycofywanie się w 1987 r. i zakończył je w 1989 r. W konflikcie, który podkopał obraz sowieckiej wyższości wojskowej, zginęło ponad 14 000 żołnierzy Armii Czerwonej.

STAGNACJA

„Oni udają, że nam płacą, a my udajemy, że pracujemy”. Ta sarkastyczna linia stała się popularna w epoce Breżniewa, gdy gospodarka zataczała się przez niski, a nawet ujemny wzrost. Sztywność centralnego planowania była postrzegana jako główna przyczyna wraz z wysokimi wydatkami na obronę.

GORBBACZOW POWSTAJE

Ponure odrętwienie, które zapanowało pod koniec lat 70., minęło, gdy Gorbaczow został wybrany na przywódcę partii komunistycznej po śmierci Czernienki. Przystojny, stosunkowo młody chłopak w wieku 54 lat, któremu towarzyszyła jego modna żona Raisa, Gorbaczow wniósł mocno ludzki akcent do ponurego i nieprzejrzystego rządu, wywołując entuzjazm nazwany na Zachodzie „Gorbymanią”. W ciągu kilku miesięcy prowadził kampanię na rzecz zakończenia stagnacji gospodarczej i politycznej, wykorzystując „głasnost”, czyli otwartość, do realizacji celu „pierestrojki” — restrukturyzacji.

Podpisał dwie przełomowe umowy zbrojeniowe ze Stanami Zjednoczonymi, uwolnił więźniów politycznych, zezwolił na otwartą debatę, wybory z udziałem wielu kandydatów i swobodę podróżowania, a także powstrzymał ucisk religijny.

Ale siły, które uwolnił, szybko wymknęły się spod jego kontroli. Długo tłumione napięcia etniczne przerodziły się w konflikty na obszarach takich jak południowy Kaukaz. Po podwyżkach cen nastąpiły strajki i niepokoje pracownicze, a niedobory towarów konsumpcyjnych były tak poważne, że nawet w moskiewskich sklepach były puste.

CZARNOBYL

Pozycja Gorbaczowa na Zachodzie została podważona, gdy w 1986 roku wybuchł reaktor w elektrowni jądrowej w Czarnobylu, wyrzucając radioaktywne opady nad większą część Europy przez tydzień. Pomimo wychwalanej głasnosti Gorbaczowa, Sowieci przez dwa dni nie informowali świata zewnętrznego ani nawet własnych obywateli o katastrofie. Pozwolili na dużą imprezę majową w Kijowie pomimo podwyższonego poziomu promieniowania.

UPADEK MURU BERLIŃSKIEGO

Chociaż w latach 1956 i 1968 ZSRR wysłał wojska do stłumienia powstań w krajach satelickich Węgier i Czechosłowacji, nie interweniował, gdy demokratyzacja i fale sprzeciwu rozlały się po krajach bloku wschodniego w 1989 roku. Niemcy Wschodnie otworzyły przejście do Niemiec Zachodnich: radośni demonstranci zaroili się od muru berlińskiego, który od 1961 roku blokował sowiecką część miasta, i odkuli go.

PRÓBA ZACZEPU

Radziecki premier, minister obrony, szef KGB i inni wysocy urzędnicy, zaalarmowani rosnącym separatyzmem i kłopotami gospodarczymi, 19 sierpnia 1991 r. Umieścili Gorbaczowa w areszcie domowym w jego wakacyjnej daczy i nakazali wstrzymanie wszelkiej działalności politycznej. Czołgi i żołnierze przemaszerowali ulicami Moskwy, ale tłumy zebrały się, by im się przeciwstawić. Prezydent Rosji Borys Jelcyn wdrapał się na czołg przed budynkiem parlamentu, aby potępić spiskowców puczu. Próba upadła w ciągu trzech dni i Gorbaczow wrócił do Moskwy, choć jego władza została poważnie osłabiona.

UPADEK

W ciągu następnych czterech miesięcy ZSRR rozpadł się wraz z powolnym dramatem cielenia się lodowca, gdy kilka republik, w tym Ukraina, ogłosiło niepodległość. Jelcyn zakazał działalności partii komunistycznej w Rosji.

Przywódcy Rosji, Ukrainy i Białorusi na początku grudnia podpisali porozumienie stwierdzające, że Związek Sowiecki przestał istnieć. 25 grudnia Gorbaczow podał się do dymisji, a z Kremla opuszczono flagę ZSRR.

Trwa debata na temat tego, co powaliło kolosa: jego represyjne sposoby, złe decyzje niedomagających przywódców, przywiązanie do prawdopodobnie nieopłacalnej ideologii – wszystko to mogło odegrać pewną rolę.

Trzydzieści lat później analityk Dmitri Trenin, ówczesny dyrektor Moskiewskiego Centrum Carnegie, powiedział The Associated Press: „Upadek Związku Radzieckiego był jednym z tych wydarzeń w historii, które uważa się za nie do pomyślenia, dopóki nie staną się nieuniknione”.